Rozdzielność majątkowa (intercyza)
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa, obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nie objęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Małżonkowie mogą jednak w umowie zawartej w formie aktu notarialnego, ową wspólność roszerzyć lub ograniczyć. Mogą również ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Jest to umowa majątkowa, zwana potocznie intercyzą. Taką umowę można sporządziź przed notariuszem w dowolnym momencie małżeństwa, jak i przed jego zawarciem. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym w razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Każdy z małżonków swoim majątkiem zarządza samodzielnie. Tym samym, w ustroju rozdzielności majątkowej rozróżniamy dwa majątki: majątek osobisty żony oraz majątek osobisty męża, a intercyza powoduje, że od określonej w niej chwili prawa danego rodzaju nabyte przez małżonków będą wchodziły do ich majątków osobistych albo do majątku wspólnego małżonków na innych, zmodyfikowanych zasadach, określonych w umowie, którą podpisali (np. uzyskane w przyszłości przez jednego z małżonków wynagrodzenie będzie zaliczane do majątku osobistego tego małżonka, a nie jak dotychczas do majątku wspólnego). Samo zawarcie umowy małżeńskiej majątkowej wprowadzającej rozdzielność majątkową, czyli tzw. intercyzy – nie powoduje automatycznie wyłączenia wspólności gospodarczej małżonków, ani tym bardziej nie wpływa na prawa i obowiązki stron wynikające z prawa rodzinnego i opiekuńczego, a związane z obowiązkiem starania się i czynienia nakładów na dobro rodziny. Zmiana w trakcie małżeństwa ustroju majątkowego – ze wspólności ustawowej na rozdzielność majątkową – nie może być przyjmowana jako zerwanie więzi gospodarczej.
Rozwód a kredyt
W ustroju wspólności ustawowej bank, który udzielił kredytu (wierzyciel), może żądać zaspokojenia w całości lub części z majątku wspólnego małżonków, jak i z majątku osobistego każdego z nich. Z powództwem zawierającym żądanie zasądzenia świadczenia wierzyciel może więc wystąpić przeciwko obojgu małżonkom, małżonkowi będącemu stroną umowy kredytowej albo drugiemu małżonkowi. Również po ustaniu pożycia małżeńskiego i orzeczeniu rozwodu, w ustroju wspólności ustawowej, za spłatę rat kredytu odpowiadają oboje małżonkowie. Jeśli kredyt mieszkaniowy miał być udzielony na zakup nieruchomości lokalowej, mającej w założeniu małżonków przynależeć do ich majątków osobistych kupujących, powinno to zostać ujawnione zarówno sprzedawcy, jak i zostać w wyraźny sposób wyartykułowane w treści umowy kredytowej. Małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, wyłącznie wtedy, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Z przepisu tego wynika jednoznacznie, iż małżonek niebędący dłużnikiem może powołać się na skutki zawartej intercyzy, ale wtedy musi udowodnić, że wierzyciel wiedział o intercyzie i jej rodzaju. To na nim, zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego spoczywać będzie ciężar dowodu stanu wiedzy wierzyciela. Sam wierzyciel, nie ma obowiązku dokładania jakichkolwiek starań w celu powzięcia wiadomości co do wyżej wspomnianych okoliczności. Jeżeli zatem rozwiedziony małżonek nie udowodni, że zawarcie oraz rodzaj umowy majątkowej małżeńskiej były bankowi wiadome, wówczas musi zgodzić się na to, że intercyza będzie względnie bezskuteczna wobec banku jako „innej osoby” i będzie musiał liczyć się z solidarnym obowiązkiem zapłaty rat kredytowych.
Jeżeli małżonek spłaca dług (raty kredytowe) ze swego majątku osobistego, o tym, czy i w jakiej części może on żądać zwrotu od drugiego małżonka, przesądza wyznaczony przez art. 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakres obowiązku każdego z małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny. Przepis ten stanowi, że oboje małżonkowie obowiązani są – każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych – przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać z jednej strony, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym, z drugiej zaś strony za zapewnieniu środków finansowych na zaspokojenie potrzeb rodziny. Tym samym, sąd może uznać za bezzasadne dochodzenie przez jednego z rozwiedzionych małżonków zasądzenia na swoją rzecz od drugiego małżonka zwrotu np. połowy spłaconych rat kredytu, czy uiszczonych podatków od nieruchomości (rozliczenie małżonków za okres wspólnego pożycia), jeśli małżonkowie ustalili, że w trakcie trwania ich pożycia jedno z nich będzie finansować z własnej działalności raty kredytu i opłaty za użytkowanie lokalu, a drugie będzie zajmować się domem i wychowywaniem dzieci. Z tym jednak zastrzeżeniem, że po zerwaniu wspólnego pożycia (np. wyprowadzeniu się z domu), małżonek który wcześniej nie przyczyniał się do finansowania zakupionego lokalu i nie ponosił połowy kosztów obciążających lokal, ma obowiązek dokonania rozliczenia z byłym małżonkiem, poczynającod daty, gdy wspólne pożycie zostało zerwane.
Darowizna a majątek małżonków
Spadkodawca lub darczyńca może darować lub „zapisać” w testamencie określoną rzecz lub prawo jednemu z małżonków bądź obojgu, na zasadach współwłasności ułamkowej lub łącznej. Decydująca w tej mierze jest wola spadkodawcy lub darczyńcy. Jeżeli nie została ona wyraźnie wyartykułowana, sąd – w toku postępowania o podział majątku wspólnego lub w odrębym procesie o ustalenie przynależności konkretnego przedmiotu do majątku wspólnego – poczyni ustalenia jaka była rzeczywista wola spadkodawcy w dacie sporządzania testamentu, lub darczyńcy w dacie dokonywania darowizny. Ustawodawca pozbawił małżonków możliwości obejścia woli darczyńcy na mocy umowy majątkowej dokonującej rozszerzenia wspólności majątkowej o przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę. Co do zasady, przedmiot majątkowy nabyty przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę stanowi majątek osobisty małżonka, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej. Jeżeli małżonków łączy wspólność majątkowa, wolą spadkodawcy lub darczyńcy może być, aby określony przedmiot majątkowy wszedł w skład majątku wspólnego małżonków, lub został nabyty przez małżonków na zasadach współwłasności w częściach ułamkowych, w której ich udziały stanowią majątki osobiste każdego z małżonków. W przypadku dziedziczenia, spadkodawca może powołać do spadku jednego lub obydwoje małżonków. Tak odziedziczone udziały wchodzą w skład majątków osobistych małżonków. Podobnie jak w przypadku dokonania darowizny, spadkodawca może jednak zastrzec, że mają być one objęte wspólnością, chociażby powołał do spadku tylko jedno z małżonków. Wyjątek od przedstawionych powyżej zasad przewiduje przepis art. 34 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową, także w wypadku gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę.
Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Nie ulega więc wątpliwości, że umowa darowizny rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności. Z tego względu na podstawie art. 898 § 1 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Przy czym, darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. W zależności od tego, czy „rażącej niewdzięczności” – dopuszcza się jedno z małżonków, czy oboje, odwołanie darowizny może nastąpić stosownie wobec jednego z nich bądź w stosunku do obojga. Darczyńca może domagać się od małżonka, co do którego darowizna została odwołana, przeniesienia na siebie należącego do tego małżonka udziału w przedmiocie darowizny przy odpowiednim stosowaniu przepisów o przeniesieniu prawa własności. W konsekwencji czego, współwłaścicielami udziału w przedmiocie darowizny staną się darczyńca i małżonek, w stosunku do którego nie nastąpiło odwołanie darowizny. Jeżeli do przeniesienia własności udziału nie dojdzie, darczyńcy pozostaje droga sądowa o stwierdzenie w trybie art. 64 i 1047 kodeksu cywilnego obowiązku obdarowanego małżonka, w stosunku do którego nastąpiło odwołanie darowizny – do złożenia stosownego oświadczenia o przeniesieniu własności. Natomiast w sytuacji, gdy ze względu na uprzednie odpłatne zbycie przedmiotu darowizny osobie trzeciej przeniesienie udziału nie mogło nastąpić, darczyńca może żądać od małżonka, co do którego nastąpiło odwołanie darowizny zwrotu wartości udziału na zasadach określonych przepisami o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Podział majątku dorobkowego
Podziału majątku, zarówno objętego wspólnością małżeńską ustawową, jak i umowną, może dokonać w drodze zawarcia umowy o podział (gdy małżonkowie są zgodni co do sposobu podziału), w postępowaniu przed sądem polubownym w toku postępowania o zawezwanie do próby ugodowej, w wyroku orzekającym rozwód (na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu), jak i w postępowaniu o podział majątku wspólnego toczącym się w trybie nieprocesowym. Umowa o podział majątku może zostać zawarta w dowolnej formie. Jeśli jednak w skład dzielonego majątku wchodzi nieruchomość, lub użytkowanie wieczyste konieczne będzie udanie się do kancelarii notarialnej i sporządzenie umowy w formie aktu notarialnego. Jeśli natomiast przedmiotem podziału jest przedsiębiorstwo, to ustawa przewiduje formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi, chyba że w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość objęta podziałem, wówczas właściwą formą jest akt notarialny. Dopiero w sytuacji, gdy małżonkowie nie będą w stanie wypracować polubownego porozumienia w zakresie podziału spadku (w drodze umowy o podział majątku lub ugody sądowej), konieczne będzie powierzenie tej kwestii rozstrzygnięciu sądu. Zgodnie z art. 567 § 3 k.p.c. do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku oraz przepisy dotyczące zniesienia współwłasności. Przy czym zarówno skład, jak i wartość spadku oraz odpowiednio majątku wspólnego, ulegającego podziałowi – ustala sąd. Wyłącznie ważne powody uzasadniają ograniczenie podziału do określonej części majątku, bowiem – co do zasady – przedmiotem podziału dokonywanego przez sąd jest cały majątek objęty wspólnością.
Wyróżnia się trzy sposoby podziału majątku wspólnego: podział rzeczy w naturze (tzw. podział fizyczny), czyli wydzielenie każdemu z małżonków, stosownie do przysługujących im udziałów, określonych składników majątku wspólnego, z ewentualnym wyrównaniem wartości poszczególnych udziałów dopłatami pieniężnymi; przyznanie rzeczy jednemu z małżonków i zasądzenie od niego spłat na rzecz drugiego małżonka, oraz tzw. podział cywilny, czyli licytacyjną sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanych w ten sposób środków. Sąd dokonujący działu ma obowiązek uwzględnić wolę uczestników postępowania, prezentowaną w zakresie wyboru sposobu tego działu (zniesienia) – tzn. gdy zainteresowani złożą zgodny wniosek co do sposobu podziału majątku wspólnego sąd wyda postanowienie odpowiadające treści wniosku, jeżeli projekt podziału nie sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych. Dopiero w sytuacji braku porozumienia zainteresowanych co do sposobu zniesienia współwłasności i jednoczesnym zajściu warunków do dokonania podziału w naturze, sąd dokonuje zniesienia współwłasności przez podział fizyczny rzeczy na części odpowiadające wartością udziałom małżonków z uwzględnieniem wszelkich okoliczności zgodnie z interesem społeczno-gospodarczym, a ewentualne różnice wartości wyrównuje się przez dopłaty pieniężne. Dopuszczalne jest również dokonanie podziału częściowego w naturze i zarządzenie sprzedaży pozostałej części, chyba że małżonkowie żądają zniesienia współwłasności przez sprzedaż wszystkich rzeczy.
Ustalenie nierównych udziałów i rozliczenie nakładów
Co do zasady, małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej na wniosek jednego z małżonków, sąd może rozstrzygnąć o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. Bowiem z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że nie każda sytuacja, gdy występuje dysproporcja w zakresie przyczyniania się małżonków do powstania majątku wspólnego uzasadnia ustalenie nierównych udziałów. Ważne powody istnieją wówczas, gdy małżonek, przeciwko któremu zostało skierowane żądanie w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się w miarę swoich sił i możliwości zarobkowych do powstania majątku wspólnego. Konieczne jest przy tym odróżnienie kwestii zawinionego nieprzyczyniania się do powstania majątku wspólnego od winy w rozkładzie pożycia. Sam fakt przypisania jednemu z małżonków nawet wyłącznej winy w rozkładzie pożycia nie musi uzasadniać zmniejszania, czy pozbawienia należnego mu udziału w majątku wspólnym. Zgodnie natomiast z art. 45 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Przepis ten reguluje kwestię nakładów i wydatków jedynie w okresie trwania wspólności ustawowej. Należy wskazać, że zarówno roszczenie o ustalenie nierównych nakładów, jak i roszczenie o rozliczenie nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny powinno zostać udowodnione przez stronę zgodnie z zasadami ciężaru dowodu (art. 6 kodeksu cywilnego), a Sąd nie ma obowiązku rozliczania tych nakładów „z urzędu”.